* an Albanian version of this article is available at the bottom of this page
I was 7 years old when the war in Kosovo ended in 1999. After several years living as refugees in Albania, my family and I moved back to our hometown Peja when the war ended. I remember our return vividly, even if I lived it with little awareness of the war due to my naivety at the time. For the kids of our city, the ruined streets of Peja were a playground where our ever-lasting energy could be channelled into colouring some of the walls of the rubbled buildings that paved the streets of our neighbourhood. Today, as I connect my lived childhood memories with their real meaning, what stays is a warm memory of humans moving collectively to revitalise our city. In my case, I followed those I knew and trusted, my elder cousins, and together we painted away the devastating effects of the war.
In those early days, the reconstruction of Kosovo was orchestrated by international artists and organisations who came to our country to help younger generations process their traumas, reconcile communities and restore a sense of normality in our lives. The long awaited peace infused with a fresh sense of freedom bursted into collective energy to rebuild, redesign and rethink the cities of our country. All was happening in motion, and the desperate feeling of community surfaced quick and efficient action leading to a fast-paced rebuilding process.
However, hindering behind a feeling of community was the need to secure resources and space for the family nucleus. I remember hearing from older folks how much solidarity there was before the war started, and how that had changed when it ended. People were rigged by the greed of securing as much space they could for themselves. I later understood that this values-shift was partially fueled by those international organisations who, with no premeditated intent to harm, brought with them a new way of operating, let’s say, a new system. Over the years, I came to realise that this new system meant that what was once public would have to be privatised, and that collective modes of ownership were now to be singularised. Thinking retrospectively, some of the pre-war solidarity still lingered for a while, but inevitably the shift was too powerful to withhold it.
Fast forward 10 years. The frenetic energy to draw on walls turned into a desire to make moving pictures. Having found animation as my medium of expression to share stories – and seeing how that resonated with those around me – in 2010, a group of friends and myself founded Anibar, an audiovisual storytelling space in Peja. Its inauguration emerged as the first and only International Animation Festival in the at-the-time youngest country in Europe.
We organised Anibar’s first edition in the peerless Jusuf Gërvalla Cinema, a space built in the 1950s with funding from the workers union. Ever since its construction, the cinema occupied a tender place in people’s hearts, often remembered as the place where many watched their first film or had their first kiss. Anibar screened independent, countercultural and mind-provoking animated films, considered highly inappropriate by the more conservative minds of our city. This didn’t prevent us from expanding the festival and bringing in more collaborators, as we understood that we needed to counter the neoliberal tide that rampantly kept rising in our city and country.
When we started the festival, we wanted to share the films we loved with local and international audiences. What we didn’t realise was that by screening them at the Cinema, and building open air cinemas across the city, we were actually reclaiming public spaces. After successfully organising six annual editions of the festival, in 2014 we started to present a regular program at Jusuf Gervalla Cinema that included films, concerts, public discussions, poetry nights and many other activities. One year after, while our artivism seemed to be gaining momentum in Peja, we got notified by the Kosovar Privatisation Agency that the cinema was going to be privatised.
Before the war, cinemas were governed by Socially Owned Enterprises (SOE), where the cinema’s workers were stakeholders of the building. The ownership of the land and the building was communal, belonging to the assembly of the city. After the war, SOE’s assets were sold to private investors whose temptation was to tear down the spaces to build profitable shopping malls or parking lots instead. Shocked by the recent announcements, we activated our memories and history of colouring walls around the city to turn our feelings of rage into collective action to protect public property against private interest.
As we embarked on street mobilization, we multiplied ourselves and developed numerous actions to preserve the cinema and demand its revitalisation. We collected more than 6000 signatures in two weeks, organised demos, and created an artistic program called Cinema for the City! to keep bringing the community together and update them about the progress of our fight. We were joined by a hundred civil society organisations from all over the country that supported our efforts along with many local and national media. We noticed how the announced power shift propelled indignation in people, who now saw the cinema as a symbol of reclamation of their voice.
After a period of hard slog, public pressure eventually steered the privatisation process to be halted. Even though the case of the cinema is still not resolved, the campaign helped Anibar to retrieve the space and the people of Peja to regain an active voice on what they consider as their shared infrastructure. The collective effort not only succeeded in preventing the collapse of the space, but most importantly elevated the sacredness of an organised community that resists to protect its commons.
Today, artists inhabit and produce regular programs for the cinema, whose doors are open to the public everyday. As for those kids who once helped to paint the walls of a decaying city, kids like me, they have grown up with the conviction that a community has a strong sense of solidarity when it is called to protect what has always been theirs.
All they need is a call!
ALBANIAN VERSION
Nga Vullnet Sanaja
Isha 7 vjeç kur mbaroi lufta në Kosovë në vitin 1999. Pas jetës si refugjatë në Shqipëri, unë dhe familja ime u kthyem në vendlindjen tonë në Pejë kur mbaroi lufta. Kthimin tonë e mbaj mend shumë mirë, edhe pse e kam pas pak vetëdije për luftën për shkak të naivitetit tim në atë kohë. Për fëmijët e qytetit tonë, rrugët e rrënuara të Pejës ishin një hapësirë lojrash ku energjia jonë e përhershme mund të kanalizohej për të ngjyrosur disa nga muret e ndërtesave të rrënuara që shtruan rrugët e lagjeve tona. Sot, ndërsa i lidh kujtimet e mia të fëmijërisë me kuptimin e tyre të vërtetë, ajo që mbetet është një kujtim i ngrohtë i njerëzve që lëvizin kolektivisht për të rigjallëruar qytetin tonë. Në rastin tim, unë ndoqa ata që njihja dhe u besoja, kushërinjtë e mi të rritur, dhe së bashku fshimë efektet shkatërruese të luftës.
Në ato ditë të hershme, rindërtimi i Kosovës u orkestrua nga artistë dhe organizata ndërkombëtare që erdhën në vendin tonë për të ndihmuar brezat e rinj të trajtojnë traumat e tyre, të pajtojnë komunitetet dhe të rikthejnë ndjenjën e normalitetit në jetën tonë. Paqja e shumëpritur e mbushur me një ndjenjë të freskët lirie shpërtheu në energji kolektive për të rindërtuar, ridizajnuar dhe rimenduar qytetet e vendit tonë. Gjithçka po ndodhte në lëvizje dhe ndjenja e dëshpërimit të komunitetit u shfaq në veprim të shpejtë dhe efikas që çoi në një proces rindërtimi me ritme të shpejta.
Megjithatë, ndjenjën e komunitetit e pengonte nevoja për të siguruar resurse dhe hapësirë për nukleusin e familjes. Më kujtohet se kam dëgjuar nga të moshuarit se sa shumë solidaritet kishte para fillimit të luftës dhe se si kishte ndryshuar kur ajo mbaroi. Njerëzit ishin të manipuluar nga lakmia për të siguruar sa më shumë hapësirë për veten e tyre. Më vonë kuptova se ky ndryshim vlerash u ushqye pjesërisht nga ato organizata ndërkombëtare, të cilat, pa qëllim të paramenduar për të dëmtuar, sollën me vete një mënyrë të re funksionimi, le të themi, një sistem të ri. Me kalimin e viteve, kuptova se ky sistem i ri nënkuptonte se ajo që dikur ishte publike do të duhej të privatizohej dhe se mënyrat kolektive të pronësisë tani do të veçoheshin. Duke menduar në mënyrë retrospektive, një pjesë e solidaritetit të paraluftës mbeti ende për një kohë, por në mënyrë të pashmangshme ndryshimi ishte shumë i fuqishëm për ta mbajtur atë.
Kalojnë shpejtë 10 vite. Energjia për të vizatuar në mure u kthye në një dëshirë për të bërë filma. Pasi gjetëm animacionin si mjet të shprehjes për të ndarë storie – dhe duke parë se si kjo rezononte me ata rreth nesh- në vitin 2010, një grup miqsh themeluam Anibar, një hapësirë për tregime audiovizuale në Pejë. Anibar ishte Festivali i parë Ndërkombëtar i Animacionit në shtetin më të ri në atë kohë në Evropë.
Edicionin e parë të Anibar-it e organizuam në kinemanë Jusuf Gërvalla, një hapësirë e ndërtuar në vitet 1950 me financim nga sindikata e punëtorëve. Që nga ndërtimi i saj, kinemaja zuri një vend në zemrat e njerëzve, shpesh kujtohet si vendi ku shumë shikuan filmin e tyre të parë ose patën puthjen e tyre të parë. Anibar shfaqi filma të animuar të pavarur, alternativ dhe që provokojnë mendjen, të konsideruar shumë të papërshtatshëm nga mendjet më konservatore të qytetit tonë. Kjo nuk na pengoi të zgjeronim festivalin dhe të sillnim më shumë bashkëpunëtorë, pasi e kuptuam se duhej t’i kundërviheshim valës neoliberale që vazhdonte të ngrihej pa masë në qytetin dhe vendin tonë.
Kur filluam festivalin, donim t’i ndajnim filmat që donim me publikun vendas dhe ndërkombëtar. Ajo që nuk e kuptuam ishte se duke i shfaqur ato në Kinema dhe duke ndërtuar kinema të hapura në të gjithë qytetin, ne në fakt po rikthenim hapësirat publike. Pas organizimit të suksesshëm të gjashtë edicioneve vjetore të festivalit, në vitin 2014 filluam të prezantojmë një program të rregullt në kinemanë Jusuf Gervalla që përfshinte filma, koncerte, diskutime publike, netë poezie dhe shumë aktivitete të tjera. Një vit më pas, ndërsa artivizmi ynë dukej se po merrte vrull në Pejë, ne u njoftuam nga Agjencia Kosovare e Privatizimit se kinemaja do të privatizohej.
Para luftës, kinematë udhëheqeshin nga Ndërmarrjet Shoqërore, ku punëtorët e kinemasë ishin palët e interesit të ndërmarrjes. Pronësia e tokës dhe objektit ishte e përbashkët, e kuvendit të qytetit. Pas luftës, asetet e NSH-së iu shitën investitorëve privatë, tundimi i të cilëve ishte të shkatërronin hapësirat për të ndërtuar qendra tregtare fitimprurëse ose parkingje. Të tronditur nga njoftimet e fundit, ne aktivizuam kujtimet dhe historinë tonë të ngjyrosjes së mureve rreth qytetit për t’i kthyer ndjenjat tona të zemërrimit në veprim kolektiv për të mbrojtur pronën publike kundër interesit privat.
Ndërsa nisëm mobilizimin në rrugë, u shumëfishuam dhe zhvilluam aksione të shumta për të ruajtur kinemanë dhe për të kërkuar rivitalizimin e saj. Ne mblodhëm më shumë se 6000 nënshlrime në dy javë, organizuam demostrata dhe krijuam një program artistik të quajtur Kinema për qytetin! këtë e bëmë në mënyrë që të vazhdojmë të bashkojmë komunitetin dhe t’i përditësojmë ata për ecurinë e sfidës sonë. Na u bashkuan njëqind organizata të shoqërisë civile nga i gjithë vendi që mbështetën përpjekjet tona së bashku me shumë media lokale dhe kombëtare. Ne vumë re se si njerëzit filluan ta shihnin kinemanë si një simbol të rikuperimit të zërit të tyre.
Pas një periudhe ngecjeje të vështirë, presioni publik përfundimisht bëri që procesi i privatizimit të ndalohej. Edhe pse çështja e kinemasë ende nuk është zgjidhur, fushata i ndihmoi Anibarit të rimarrë hapësirën dhe popullit të Pejës të rifitonte një zë aktiv në atë që ata e konsiderojnë si infrastrukturë të përbashkët. Përpjekja kolektive jo vetëm që ia doli të parandalonte shembjen e hapësirës, por më e rëndësishmja ngriti shenjtërinë e një komuniteti të organizuar që reziston për të mbrojtur të përbashkëtat e tij.
Sot, artistët zënë vend dhe prodhojnë programe të rregullta për kinemanë, dyert e së cilës janë të hapura për publikun çdo ditë. Sa për ata fëmijë që dikur ndihmuan për të lyer muret e një qyteti të rrënuar, fëmijë si unë, ata janë rritur me bindjen se një komunitet ka një ndjenjë të fortë solidariteti kur thirret të mbrojë atë që ka qenë gjithmonë e tyre.
Gjithçka që u nevojitet është një thirrje!
